¿Quen come a quen? Historia dun teixugo lambón

Víñamos de realizar unhas mostraxes na zona de Trevinca Adolfo Cordero, Anxos Romeo e máis eu e íamos durmir ó Trisquel, aloxamento que está na aldea de Vilanova que se sitúa nas proximidades de Xares. Indo no coche cara o hotel, na estrada situada entre A Ponte e Vilanova tivemos a enorme sorte de ver un fermoso teixugo que se escapaba de nós.

A sorpresa foi maiúscula cando vimos o que andaba facendo antes de interrumpilo. Alí, no medio da estrada, unha pobre víbora de Seoane (Vipera seoanei) comezada a comer polo rabo e coas tripas por fora. A víbora xa estaba morta aínda que conservaba algún movemento involuntario. Unha foto do exemplar depredado:

E unha foto en detalle da cabeza:

Logo marchamos, deixando alí o cadaver da Seoane. Pola mañá volvimos a pasar polo lugar e a víbora xa non estaba, probablemente comida polo teixugo que volveu a recuperar a súa captura trala nosa interrupción.

PD: a posteriori á publicación inicial deste post, inclúo unha foto en detalle da cabeza do exemplar para que se poida ver a fragmentación das placas cefálicas.

Training Days - European Bat Night

No pasado fin de semana tivemos o placer de celebrar xunto cos compañeiros de Drosera a European Bat Night en Seoane do Caurel.

Primeiramente, realizamos polos arredores de Seoane do Caurel unha busca de refuxios de morcegos. Nesta busca comentáronse os diferentes métodos existentes para a busca das diferentes especies de morcegos, xa que cada un deles habita un lugar determinado durante o seu repouso diurno. Fixemos dous grupos para evitar molestar en demasía ós morcegos (que por desgracia non apareceron). Aquí un par de fotos do noso grupo:




Logo, asistimos na Estación Científica do Caurel a unha charla impartida por Roberto Hermida sobre os morcegos do Caurel. Faláronse dos diferentes hábitats e comportamentos de caza dos morcegos e fíxose un repaso polas principais especies presentes na zona. Recordar que o Caurel é unha das zonas de Galicia que presenta unha maior biodiversidade de morcegos de Galicia.


Como en tódolos Training Days, a posta en práctica dos métodos de mostraxe que aplican os investigadores no seu traballo diario é o punto álxido das actividades. Logo dunha cea no acampamento Caurel, procedeuse a instalar unha serie de redes xaponesas nos arredores do camping. Froito deste traballo puidéronse capturar catro especies de morcegos: Rhinolophus hipposideros, Myotis daubentonii, Pipistrellus pipistrellus e Eptesicus serotinus. Tamén puidemos escoitar a Tadarida teniotis, que é o único morcego de Galicia que emite ecolocacións audibles para os humanos. Nesta posta en práctica nocturna puidemos contar ca asistencia de numerosos turistas (especialmente nenos) que se aloxaban no camping e desfrutaron de observar de primeira man destes interesantes animais.




Agradecer a tódolos participantes a súa asistencia e á xente de Drosera a súa colaboración. Como non, tamén agradecer á Estación Científica do Caurel e ó acampamento Caurel a súa colaboración.

Artistas e Animais I

Os réptiles de M.C. Escher

Comezamos cos réptiles de Escher unha serie de post de Artistas e Animais, onde falaremos de debuxos, pinturas, gravados e esculturas de artistas cuxo mundo creativo se relacione de forma peculiar cos animais.

Os debuxos de animais creados por M.C. Escher non son só debuxos interesantes, son debuxos que representan as ideas do artista do modo mais perfecto.

Escher concentrouse case exclusivamente en reproducir e atopar unha resposta a preguntas como: ¿Que é reproducir? ¿Que posibilidades ofrece a superficie se a enchemos con figuras congruentes que limiten unhas con outras? Se debuxar é un engano, unha ilusión que pretende substituír a realidade, ¿poderíase dar un paso máis e facer xurdir un mundo tridimensional dun bidimensional?...

Grazas a esto podemos ver agora como a este artista lle servíron as figuras congruentes de réptiles para responder a algunhas das súas preguntas.

Debuxar é un engano. Na litografía Réptiles de 1943 que a continuación vos mostramos e da cal huskyomega realizou un estupendo vídeo do gravado, Escher debuxa desde o ángulo inferior esquerdo do papel as pequenas figuras planas e esbozadas no seu caderno de bosquexos para desenvolver unha marabillosa tridimensionalidade. O réptil abandona a folla do caderno para pasearse por un tratado de zooloxía e un cartabón que o levan a un dodecaedro para saltar a un vaso de metal dende o cal entrará de novo na folla de papel. Isto faime lembrar como o outro día unha Iberolacerta galani ante a miña insistencia de fotografala, pasou dunha pedra preto do chan a un muro, logo a unhas pedras da parede dunha casa abandonada, e daquí a unha escaleira antiga pola que descendeu outra vez a un muro preto do chan onde a perdín.

Escher creo que non observou a esta I. galani en Trevinca pero seguramente a idea orixinal deste debuxo vén dun encontro similar cun réptil.








Mauritis Cornelius Escher naceu en Leeuwarden, Holanda, no ano 1898. Ao longo da súa carreira realizou máis de 400 litografías e gravados en madeira (xilografía), e tamén uns 2.000 debuxos e borradores. Faleceu o 27 de marzo de 1972.

Autorretrato do artista, gravado en madeira, 1923.

O infinito. Debuxos compostos de figuras uniformes.
Límites cadrados.

Evolución I e Evolución II

Se a superficie fose infinitamente grande, o número de réptiles que a enchería sería infinito.

Recheo regular da superficie

Estructura básica do Límite cadrado. Escher conseguiu dar vida á estructura do debuxo reenchendoa de lagartixas.

O amor polo detalle fai de Escher un gravador excepcional. O seu arte é unha exaltación da realidade, a cal el sentía e interpretaba como unha marabilla de natureza matemática.

En 1969 con 71 anos realiza o gravado "Serpes" onde demostra as súas facultades a pesar da súa avanzada idade, este será o seu último gravado.

Serpes, gravado en madeira, 1969

‹‹Asombrarse é a esencia da vida››

M.C. Escher

Training Days - Bat Night: Morcegos do Caurel

Durante o último fin de semana do mes de agosto celébrase o European Bat Night. Da man da asociación naturalista Drosera, con ampla experiencia no estudo e conservación dos morcegos de Galicia, imos a celebrar conxuntamente esta noite dos morcegos e os habituais Training Days para coñecer un pouco máis este grupo de mamíferos descoñecidos para moitos de nós.

Para iso imos visitar unha das zonas máis fermosas de Galicia e cunha maior biodiversidade de morcegos, o Caurel. O programa provisional é o seguinte. Pode sufrir lixeiras modificacións en función dalgún detalle a confirmar:

16:00. A busca de morcegos nos seus refuxios

18:00. Charla: Os morcegos do Courel
19:30. Merenda-cea
20:30. Preparativos para as capturas de morcegos (ubicación de puntos de mostraxe e colocación das redes)
21:00 - 01:00 aprox. Captura de morcegos con redes de néboa e identificación en man. Detección e identificación acústica de morcegos.

As charlas e as actividades prácticas serán levadas a cabo por Roberto Hermida, Manuel Arzúa e Moncho Seaje.

Os Training Days son gratuítos pero non se cubre ningún gasto. É obrigatorio solicitar reserva de prazas debido a que hai prazas limitadas. Enviádeme un correo co voso nome e un teléfono mobil (necesario por seguridade e para quedar no punto de encontro).

Os desplazamentos levaranse a cabo en vehículos propios. Indicádeme o lugar de orixe, se dispoñedes de vehículo propio e se este ten prazas libres. Recordade que debemos minimizar o gasto de combustibles fósiles e a emisión de CO2 á atmósfera.

Debido ó pouco tempo existente entre as charlas teóricas e as prácticas de campo, realizarase unha merenda-cea na que cada un dos participantes traerá a súa propia comida debido a que á hora á cal faremos esta merenda-cea non están dispoñibles os restaurantes da zona (recordade traer comida para esta merenda-cea).

Debido a que a actividade rematará de madrugada estamos a organizar o aloxamento no camping de Seoane do Caurel. Por iso, necesitamos saber as persoas que desexades aloxarvos no camping. Existe a posibilidade de aloxarse nalgúns dos hoteis de Seoane, como Casa Ferreiro. Indicádenos a opción que desexedes.

Acampamento Caurel (web).

Casa Ferreiro (web).

Contacto: Martiño Cabana (mcohyla@yahoo.es).

Visita ás terras do norte

Gracias ás indicación que dous bos herpetólogos e compañeiros, Xabi Prieto e Manu Arzúa, nos deron hai uns días, volvemos Anxos, Rafa e máis eu a desfrutar das terras do norte de Lugo (Cordal de Neda e Serra do Buio). Hai uns días falamos do traballo de Xabi e Manu coas lagartixas das brañas do norte de Galicia (podes ver o post clicando aquí).

Hábitat de Zootoca vivipara e onde puidemos atopar unha larva de Chioglossa lusitanica, adultos de Lissotriton boscai e de L. helveticus, larvas de Alytes obstetricans, recén metamorfoseados de Bufo bufo, adultos, subadultos e xuveniles de Rana iberica e de R. temporaria e dous adultos e un subadulto de Zootoca vivipara.

Adulto de Zootoca vivipara localizado na beira dunha charca. Hábitat un pouco seco para a especie pero moi próximo á auga.

Un dos moitísimos exemplares de Rana temporaria vistos na zona. Este é un xuvenil.

Entre o Cordal de Neda (Abadín e Pastoriza) e a Serra do Buio (a cabalo entre os concellos de Valadouro, Xove, Cervo e Viveiro) percorrimos diferentes estradas e pobos. Á hora de comer paramos en A Igrexa, entre Mondoñedo e Lourenzá e puidemos observar un macho de Lacerta schreiberi e moita Iberolacerta monticola. Tivemos a sorte de poder ver e fotografar catro xuveniles de I. monticola que se caracteriza por ter o rabo de cor azul.

Xa na Serra do Buio puidemos ver un adulto de Chioglossa lusitanica. Paréceme que era a mesma que estaba hai unha semana baixo a mesma pedra cando a observamos Xabi, Manu, Anxos e máis eu.

Perdímonos un pouco pola serra do Buio (ou mellor dito, quixemos perdernos un pouco) e atopamos un bo sitio con bastante I. monticola e Bufo bufo. Aquí, un adulto de cor bastante clara.

E nun dos depósitos de auga atopamos este xuvenil de Alytes obstetricans próximo ó final da súa metamorfose. Estas fotos están feita cun pequeno acuário do que falaremos outro día para que poidades facer boas fotos de anfibios na auga.

Off-topic. Viaxe polo noreste da Península

Adxunto unha completísima reportaxe (en inglés) feita polo compañeiro Gabriel Martínez resumindo os lugares e especies vistas por él, Honorio Iglesias e o herpetowatcher galego Rafa Vázquez. Gracias a todos eles por permitirnos colgar esta fermosa reportaxe.

Ver reportaxe en Scribd

Temperatura de incubación e determinación sexual

Un dos fenómenos biolóxicos máis interesantes dentro dos réptiles é a determinación do sexo en función da temperatura de incubación dos ovos. Isto significa que dependendo da temperatura á cal se están a incubar os ovos, van a eclosionar unha maior proporción de machos ou de femias.

Sen embargo, a cousa non é tan simple. Na maioría dos vertebrados a determinación ven dada pola xenética do animal (presencia de XX ou XY en humanos). Este mecanismo denomínase Determinación do Sexo dependendo do Xenotipo (DSX, DSG na gráfica inferior). Os anfibios, serpes, aves, mamíferos e case tódolos peixes teñen este tipo de determinación sexual.

Por outra banda, hai tres modelos de Determinación do Sexo dependedo da Temperatura (DST). Un primeiro modelo, chamado DST Ia, caracterízase por que as especies que o siguen teñen unha maior proporción de machos cando a posta se incuba a unha temperatura baixa e a altas temperaturas prodúcese unha maior proporción de femias (ver na figura inferior o gráfico situado arriba á esquerda). Este mecanismo dase en moitas tartarugas.

Existe un modelo complementario ó anterior, o modelo DST Ib, onde se produce unha proporción de machos cando a posta se incuba a unha temperatura alta e a baixas temperaturas prodúcese unha maior proporción de femias (ver na figura inferior o gráfico situado arriba á dereita). Este mecanismo dase nalgúns lagartos e tuátaras.

Un terceiro modelo de determinación sexual pola temperatura é totalmente diferente. O modelo II caracterízase que a altas e a baixas temperaturas durante o período de incubación, prodúcese unha menor proporción de machos e a temperaturas medias, a proporción de machos é maior. Isto dase en cocodrilos, en moitas especies de lagartos e nalgunhas tartarugas.

Imaxe extraída de La gran enciclopedia de los anfibios y reptiles de Tim Halliday e Kraig Adler. Esta é unha obra esencial para un naturalista.

Este fenómeno é de vital importancia, xa que as variacións de temperatura no campo poden provocar que haxa un desequilibrio na relacións de sexos da poboación e diminuír o número de descendentes xerados en cada período reproductor. Por outra banda, o coñecemento destes mecanismos pode axudar a mellorar os plans de cría en cautividade xa que se pode variar a temperatura de incubación para ter unha maior proporción de femias e así aumentar a capacidada de xeración de crías do programa.

Sobre víboras e ratos

Moitos ofidios teñen nos atropelos unha das súas maiores ameazas. A víbora de Seoane (Vipera seoanei) non é unha excepción. Hoxe tivemos a mala sorte de atopar unha fermosa víbora atropelada. A nosa sorpresa foi maior cando puidemos observar que acababa de engulir a un rato (probablemente un rato de campo ou Apodemus sylvaticus). Para que despois os paisanos digan que as serpes non serven para nada.

Aqui unha imaxe en detalle da cabeza e do deseño dorsal do individuo:

Hotspot - val do río Támega (Verín)

Imos comezar unha nova sección herpetolóxica adicada ós hotspot herpetolóxicos de Galicia. Un hotspot é unha zona que presenta unha elevada riqueza de especies, neste caso, de anfibios e réptiles. Nós imos a darlle outro punto de vista a maiores e tamén incluiremos como hotspot determinadas zonas que, se ben non teñen un elevado número de especies, as que ten son moi interesantes.

Para min, a mellor zona de Galicia para disfrutar dos hérpetos é o val do Támega. Vivín un tempo nesta zona e levo varios anos disfrutando dela, polo que lle gardo un cariño especial.

O río Támega nace en Alberguería a uns 950 msnm (nas proximidades nacen os tres ríos máis importantes de Ourense: o Arnoia, o Limia e o propio Támega). Durante gran parte do seu percorrido atravesa vales cunha certa tendencia mediterránea pero é a partir de Castrelo do Val cando anchea a conca e entra con maior forza a influencia mediterránea que provén do sur.

O Támega ten poucos afluentes importantes. O máis importante é o río Búbal, pero dese río falaremos outro día xa que tamén é outro Hotspot que ben merece unha entrada propia.

O val do Támega presenta un total de 32 especies das cales nós puidemos detectar case todas pero aínda nos faltan algunhas. Unha que probablemente non poidamos detectar é a Chioglossa lusitanica debido a que o hábitat da especie (regatos limpos e permanentes durante gran parte do ano) están altamente degradados. Ahí van unhas cantas Nockofotos (non todas son de Verín pero si de Ourense) de especies típicamente verinesas:

Pelobates cultripes


Blanus cinereus

Chalcides striatus


Tarentola mauritanica


Psammodromus hispanicus


Timon lepidus


Malpolon monspessulanus


Rhinechis scalaris

Zootoca vivipara no norte de Galicia

Revisando este dias o Boletín da Asociación Herpetológica Española, puiden ler un fermoso artigo de Xabi Prieto e Manu Arzúa. Neste artigo, publicado no 2007, falan sobre unha serie de citas de Zootoca vivipara, lagartixa de turbeira, detectada no norte de Galicia.

A lagartixa de turbeira é unha especie de moi ampla distribución xa que a podemos atopar desde a illa de Sajalín (Xapón) ata Galicia e Irlanda. Supera o Círculo Polar Ártico sendo un dos poucos réptiles que poden sobrevivir nestes ambientes tan fríos e extremos. Creo recordar (non me fagades moito caso) que é o réptil de maior distribución mundial.


Atendendo ó caso de Galicia, tradicionalmente, a lagartixa de turbeira estaba relegada ás serras de Xistral e de Ancares. Nesta última serra, os datos mostraban que vivía nas zonas máis altas das turbeiras da zona e pequenos regatos.

Neste traballo de Xabi e Manu publícase a observación de exemplares de lagartixa da turbeira en:

-Serra do Buio (Cervo) UTM 10x10 qm PJ22 a 540 msnm

-Serra de Lourenzá (A Pastoriza) UTM 10x10 qm PJ30 a 603 msnm

-Serra da Corda (Abadín) UTM 10x10 qm PJ20 a 590 msnm

-Montes de Moiseibán (Vilalba) UTM 10x10 qm PJ10 a 900 msnm

Como vedes a distribución coñecida desta especie aumenta considerablemente logo deste bo traballo. Aquí vai un mapa coas novas citas expostas neste traballo. Tamén se poden ver en verde as cuadrículas UTM 10x10 qm onde se sabía que estaba a especie.

Onte chegoume ás orellas de que hai outra nova cita de Zootoca vivipara moi interesante e recordei este artigo de Xabi e Manu que vos fago chegar.